Κοινωνικό-ιστορική προσέγγιση της υγείας-ασθένειας και ιατρικής στον ελλαδικό χώρο κατά το 16ο-17ο αιώνα: η περίπτωση του υπ' αρ. 218 χειρογράφου της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους

Abstract

The object of the present study is the social-historic research of the elements that define health, illness and medicine in greek area during 16th - 17th century as well as their correlation with No 218 manuscript of Monastery of Iviron of Mount Athos. This manuscript is the main object of this research. The method followed in this study is based on social-historic review of the literature concerning health, illness and medicine in greek and european society during 16th and 17th century. It is also based on the presentation of No 218 manuscript of Monastery of Iviron of Mount Athos as a case-study, on social-historical research of its basic elements and their correlation with the data gathered from the literature review. The techniques chosen for data gathering are collection, assortment and composition of the literature concerning the under study object, the transcription of the under research manuscript and its elaboration based on the principles of sociology of health and history of medicine. The following results are indicated: i) health, illness and medicine during 16th and 17th century in Greek area are defined by respective Hippocratic and Galenic notions, ii) health of greek, ottoman and european population during the under study period of time as long as medicine reflect the social-economic status quo and are characterized by the existence of infectious epidemic diseases and almost non-existent health care system, iii) the practice of medicine in greek and european area under Turkish domination during the first post-byzantine centuries has a popular form and its mediums area practical doctors or priests-monks, iv) on of the many for this period of time sources of popular and scientific medicine meeting high standards of word and medical knowledge is the under study manuscript (No 218 of Monastery of Iviron of Mount Athos) - some quackeries mentioned included, v) a main characteristic of medicine during 16th - 17th century is the revival and continuation of ancient greek and byzantine medicine, vi) the nosologic model at the time - as well as the one during previous times - consists of chronic, mental, pathological, infectious epidemic diseases as well as diseases of the brain and the eyes, etc., vii) the diseases are usually more attributed at organic and environmental causes rather than supernatural causes, viii) diagnosis and prognosis, using means provided, are extremely common, iv) the dominant therapeutics figures of the period of time under study is popular therapeutics which includes prevention, pharmaceutical treatment and diet rather than surgical means, x) between different therapeutic figures the emphasis is given on diet and hygiene, xi) between the therapeutics figures presented the most important are preparations based on plants, xii) antidotes, purgatives, salves and rollers are commonly known and considered as high valued medicines, xiii) the described therapeutic preparations and methods rarely refer to superstitions and myths, xiv) some of the medicines presented have religious characteristics reflecting the theocratical aspect of medicine-therapeutics at the time, xv) the therapeutic preparations mentioned in the manuscript seem to be important and carefully chosen medicines, xvi) exsanguinations, bloodletting, plasters and poultices are some of the most common therapeutic methods, xvii) the ottoman presence in medicine in greek area is obvious, xviii) many parts of the present study indirectly imply the social dimension of health, illness and medicine as well as the dynamic interaction between health, illness and medicine in 16th - 17th century‘s society, ixx) a relationship between medicine and philosophy and astrology has been observed at the period of time studied, xx) the under study manuscript is undoubtedly timeless.

Σκοπός και αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η κοινωνικο-ιστορική διερεύνηση των στοιχείων που καθορίζουν την υγεία, ασθένεια και ιατρική στον ελλαδικό χώρο κατά τον 16°-17° αιώνα καθώς και η συσχέτισή τους με το υπ’ αρ. 218 χειρόγραφο της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους το οποίο αποτελεί και το ερευνητικό αντικείμενο. Μεθοδολογικά, η μελέτη βασίζεται στην βιβλιογραφική κοινωνικο-ιστορική ανασκόπηση των ζητημάτων που αφορούν στην υγεία, ασθένεια και ιατρική στην ελληνική και ευρωπαϊκή κοινωνία κατά τον 16° και 17° αιώνα καθώς και στην παρουσίαση του υπ'αρ. 218 χειρογράφου της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους ως μελέτης περίπτωσης, στην κοινωνικο- ιστορική διερεύνηση των στοιχείων του και στην συσχέτισή τους με τα δεδομένα της βιβλιογραφικής ανάλυσης. Οι τεχνικές που επιλέχθηκαν για την συγκέντρωση των στοιχείων ήταν η βιβλιογραφική συλλογή, επεξεργασία και σύνθεση του υπό μελέτη υλικού, η μεταγραφή του υπό εξέταση χειρογράφου και η επεξεργασία του με βάσει τις αρχές της κοινωνιολογίας της υγείας και της ιστορίας της ιατρικής. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν τα ακόλουθα: α) η υγεία, η ασθένεια και η ιατρική κατά τον 16° και 17° αιώνα στον ελλαδικό χώρο ορίζονται κατά κύριο λόγο βάσει αντίστοιχων ιπποκρατικών και γαληνικών αντιλήψεων, β) η υγεία του ελληνικού, οθωμανικού και ευρωπαϊκού πληθυσμού κατά την εξεταζόμενη περίοδο καθρεπτίζει την αντίστοιχη υφιστάμενη κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη λοιμωδών-επιδημικών νοσημάτων, γ) η μορφή της ιατρικής στον τουρκοκρατούμενο ελλαδικό αλλά και ευρωπαϊκό χώρο κατά τους πρώτους μεταβυζαντινούς αιώνες είναι η λαϊκή ιατρική και φορείς άσκησής της αποτελούν οι πρακτικοί γιατροί ή οι ιερείς-μοναχοί, δ) μια από τις πολλές για την εποχή πηγή μελέτης λαϊκής και επιστημονικής ιατρικής με υψηλό επίπεδο γραπτού λόγου και ιατρικής γνώσης αποτελεί το υπό μελέτη χειρόγραφο (218 της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους) με τα επιμέρους κείμενα-ιατροσόφια που περιλαμβάνει, ε) βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιατρικής κατά τον 16°-17° αιώνα αποτελεί η αναβίωση και συνέχεια της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής ιατρικής, στ) το νοσολογικό μοντέλο της εποχής, όπως άλλωστε και προγενέστερων ιστορικά εποχών, αποτελείται από χρόνιες, ψυχικές, παθολογικές, λοιμώδεις-επιδημικές παθήσεις, παθήσεις του εγκεφάλου, των οφθαλμών, κ.α., ζ) οι παθήσεις αποδίδονται συνήθως σε οργανικά, περιβαλλοντολογικά και λιγότερο υπερφυσικά αίτια, η) η διάγνωση και η πρόγνωση με τα αντίστοιχα χρησιμοποιούμενα μέσα είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες για την εποχή, θ) η λαϊκή θεραπευτική, ως κυρίαρχη μορφή θεραπευτικής της εποχής μελέτης, περιλαμβάνει την πρόληψη, την φαρμακευτική αντιμετώπιση των παθήσεων, την δίαιτα, και λιγότερο την χειρουργική αντιμετώπιση, ι) ανάμεσα στα διάφορα είδη θεραπευτικής ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην δίαιτα και στην υγιεινή, ια) μεταξύ των παρουσιαζόμενων θεραπευτικών μέσων σημαντική θέση κατέχουν τα φυτικά παρασκευάσματα, ιβ) ως ιδιαίτερα γνωστά και υψηλής αξίας φάρμακα προβάλλονται οι αντίδοτοι, τα καθαρτικά, οι αλοιφές, οι τροχίσκοι, ιγ) μικρός είναι ο αριθμός των περιγραφόμενων θεραπευτικών παρασκευασμάτων και μεθόδων που ανάγονται στο χώρο της λαϊκής δεισιδαιμονίας και μύθου, ιδ) ορισμένα από τα παρουσιαζόμενα φάρμακα έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα και ρόλο εκφράζοντας τις θεοκρατικές αντιλήψεις της ιατρικής-θεραπευτικής της εποχής, ιε) τα θεραπευτικά παρασκευάσματα που προβάλλονται στο χειρόγραφο φαίνεται να είναι σημαντικά και προσεκτικά επιλεγμένα φάρμακα, ιστ) ορισμένες από τις πιο συχνές θεραπευτικές μέθοδοι είναι οι αφαιμάξεις, η φλεβοτομία, τα έμπλαστρα, τα καταπλάσματα, ιζ) εμφανής είναι η οθωμανική παρουσία στον τομέα της ιατρικής στον ελληνικό χώρο, ιη) έκδηλες παρουσιάζονται στην έρευνα τόσο η κοινωνική διάσταση της υγείας, ασθένειας, ιατρικής όσο και η σχέση υγείας, ασθένειας και ιατρικής με την κοινωνία του 16ου-17ου αιώνα ως σχέση δυναμικής αλληλεπίδρασης ιθ) παρατηρείται σχέση της ιατρικής της υπό μελέτης εποχής με άλλες επιστήμες όπως με την φιλοσοφία και με την αστρολογία, ιι) αναμφισβήτητη κρίνεται η διαχρονικότητα του υπό μελέτη χειρογράφου.