Η εξέλιξη της φυματίωσης στην Ελλάδα κατά τον τελευταίο αιώνα

Abstract

At this thesis it is tried to present the evolution of tuberculosis in Greece during 20th century. This thesis subsections are referred to the preliminary scientific approaches of disease pathogenesis, the sources and issues of its records, the total of its treatment measures - prevention, therapy, ‘struggle against tuberculosis’ - as well as the social fingerprint of phthisis. In order to study the disease progression in 20th century, we have to determine specific periods of time which in fact represent the political history of the country. In this introduction the public health care data had been recorded since the establishment of the Hellenic Nation and until the beginning of 20th century; during this period of time the exacerbation of tuberculosis epidemic wave worldwide had also been reported. The twenty years 1900-1919 include the period of maximum tubercular mortality in Greece. This is the period of initial epidemiological data collection as well as the first appeared studies relevant with the pathogenic agents and the emergence of problems in the tuberculosis treatment; it is also the time of humanitarian private sector initiatives for the establishment of first anti-phthisic foundations and sanatorium. During the middle war period, 1920-1939, the systematic recording of diseases’ mortality begins and puts tuberculosis at the first place of death for many years. At this time the struggle against tuberculosis was consolidated, the legislative protective regulation was completed, many public anti-tuberculosis foundations were established and operative all over country and guidelines of disease prevention and way of treatment were implemented. The war and occupation period of time (1940-1944) include the dark years of hunger, abjection and death. It is characterized by complete loss of national care for the public health as well as the great exacerbation of tuberculosis that strictly ‘mowed’ without any resistance. During the period after liberation (1945-1960), and instead of the evils that ensued from the internal domestic warfare, the governance chaos and the external political and economic interventions, the reconstitution both of social welfare and public health structure was settled slowly and progressively; this procedure was organized and controlled by the ‘allies mission’ extensively. Most of previous anti-tuberculosis foundations functioned again normally, new sanatorium were established and massive measures of tuberculosis prevention were implemented. This is the time for the important discovery of antibiotic drugs. From 1946 until to 1960 most of the anti-tuberculosis medications were marketed and used clinically for therapeutic reasons; this event had changed totally the course of tuberculosis worldwide, thus the end of inevitable ‘white death’ was also terminated in Greece definitely. This thesis is completed by appendices including the most important studies which have been based to the existing epidemiological data for tuberculosis in the beginning of 20th century. There is also a particular statement for the most important congresses organized for the disease during the same period of time; a specific section presents the sanatorium which has been operated all over Greece since many years.

Στη διατριβή αυτή γίνεται προσπάθεια να παρουσιασθεί η εξέλιξη της φυματίωσης στην Ελλάδα τον 20ό αιώνα. Τα επί μέρους τμήματά της αναφέρονται στις πρώτες επιστημονικές προσεγγίσεις της παθογένειας της νόσου, στις πηγές και τα στοιχεία καταγραφής της, στο σύνολο των μέτρων για την αντιμετώπισή της - πρόληψη, θεραπεία, "αντιφυματικός αγώνας" - αλλά και στο κοινωνικό αποτύπωμα της φθίσης. Προκειμένου να μελετηθεί η πορεία της νόσου καθώς διατρέχει τον 20ό αιώνα, ορίζονται διακριτές χρονικές περίοδοι που εκ των πραγμάτων ταυτίζονται με περιόδους της πολιτικής ιστορίας της χώρας. Στην εισαγωγή καταγράφονται στοιχεία μέριμνας για τη δημόσια υγεία από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους μέχρι την αυγή του 20ου αιώνα και γίνεται αναφορά στην έξαρση του επιδημικού κύματος της φυματίωσης σε παγκόσμια κλίμακα, την ίδια περίοδο. Η εικοσαετία 1900-1919 περιλαμβάνει τα χρόνια της μεγίστης φυματικής θνησιμότητας στην Ελλάδα. Είναι η περίοδος συλλογής των πρώτων επιδημιολογικών στοιχείων και των πρώτων μελετών σχετικών με την παθογένεια αλλά και με την ανάδειξη των προβλημάτων στην αντιμετώπιση της φυματίωσης, η εποχή των φιλανθρωπικών και ιδιωτικών πρωτοβουλιών για την ίδρυση των πρώτων αντιφθισικών ιδρυμάτων και σανατορίων. Την περίοδο του μεσοπολέμου, 1920-1939, αρχίζει η συστηματική καταγραφή της θνησιμότητας των νόσων, που αναδεικνύει τη φυματίωση πρώτη αιτία θανάτου για σειρά ετών. Την ίδια εποχή εμπεδώνεται ο αντιφυματικός αγώνας, ολοκληρώνεται το νομοθετικό πλέγμα προστασίας, ιδρύονται και λειτουργούν αρκετά δημόσια αντιφυματικά ιδρύματα και σανατόρια σε όλη τη χώρα, εφαρμόζονται μέτρα αγωγής και πρόληψης της νόσου. Η περίοδος του πολέμου και της κατοχής (1940-1944), περιλαμβάνει σκοτεινά χρόνια πείνας, εξαθλίωσης και θανάτου. Χαρακτηρίζεται από πλήρη απουσία κρατικής μέριμνας για τη δημόσια υγεία, από τη μεγάλη έξαρση της φυματίωσης που κυριολεκτικά "θέριζε" χωρίς αντίσταση. Στην περίοδο μετά την απελευθέρωση (1945-1960), παρά τα δεινά της εμφύλιας διαμάχης, του διοικητικού χάους και των εξωτερικών πολιτικών και οικονομικών επεμβάσεων, αργά και σταδιακά σημειώνεται ανασύσταση των δομών κοινωνικής πρόνοιας και δημόσιας υγιεινής, διαδικασία που σε μεγάλο βαθμό οργανώνεται και ελέγχεται από "συμμαχικές" αποστολές. Τα περισσότερα από τα παλιά αντιφυματικά ιδρύματα επαναλειτουργούν, ιδρύονται νέα σανατόρια και εφαρμόζονται μαζικά προληπτικά μέτρα κατά της φυματίωσης. Είναι η περίοδος της μεγάλης επιστημονικής ανακάλυψης των αντιβιοτικών φαρμάκων. Από το 1946 έως το 1960, κυκλοφορούν και βρίσκουν κλινική εφαρμογή τα περισσότερα αντιφυματικά φάρμακα, γεγονός που αλλάζει ριζικά την πορεία της φυματίωσης σε παγκόσμια κλίμακα και πάντως θέτει οριστικά το τέλος του αναπόφευκτου "λευκού θανάτου" και στην Ελλάδα. Την διατριβή συμπληρώνουν παραρτήματα με τις σπουδαιότερες μελέτες που στηρίχθηκαν στα υπάρχοντα επιδημιολογικά στοιχεία για την φυματίωση στις αρχές του 20ού αιώνα. Γίνεται επίσης ιδιαίτερη αναφορά στα σημαντικότερα συνέδρια για τη νόσο την ίδια περίοδο και σε ιδιαίτερο τμήμα, παρουσιάζονται τα σανατόρια που λειτούργησαν κατά καιρούς ανά την Ελλάδα.