Οι κανόνες του Κοσμά του Μελωδού στην παρακλητική: κριτική έκδοση και σχολιασμός

Abstract

The current PhD study aims to present a new research approach to the kanones of the Byzantine hymnographer Kosmas Melodos in the book of Parakletike. The study has included not only the already known kanones from the published editions of Parakletike (of Cryptoferra Rome, Beloudon,) but also unpublished ones that can be found in manuscripts in M. Athos, Cryptoferra, Sina, Sofia and Vienna. In the first part of the study is presented in a chronological order the most important Greek and non Greek bibliography about the life and work of Kosmas. Problems concerning his identity, important aspects of his life, his relationship with Ioannis Damaskenos, his hymnographic work or whether he was (or not) the author of a text commented in the poems of Gregorios Nazianzenos are some of the issues discussed in this section. In the second part of the study are presented twenty kanones which appear under the name of Kosmas in the published edition of Parakletike but also in manuscripts which contain Oktoechos and Parakletike The overall examination of the hymnographic work of Kosmas suggests that the poet with his kanones referred to Crucification ana Resurrection to the Virgin Mary and Christ contributed to the completion of Parakletike. The full record of the manuscript tradition, particularly the codexes of Sina, will further illustrate this contribution. The current study in combination with a modern revised edition of the rest of the poetry of Kosmas and the work of Ioannis Damascenos would help the overall evaluation of the original work of Kosmas and the emergence of its poetic virtues.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή είχε στόχο να παρουσιάσει σε κριτική έκδοση τους κανόνες του βυζαντινού υµνογράφου Κοσµά του Μελωδού στο λειτουργικό βιβλίο της Παρακλητικής. Η µελέτη αυτή δεν περιέλαβε µόνο τους κανόνες του ποιητή, οι οποίοι βρίσκονται στις έντυπες Παρακλητικές (Κρυπτοφέρρης, Ρώµης και Βελούδων) αλλά και ανέκδοτου̋, οι οποίοι παραδίδονται σε χειρόγραφα του Αγίου Όρους, της Κρυπτοφέρρης, του Σινά, της Σόφιας και της Βιέννης. Στο πρώτο µέρος της εργασία̋ αυτή̋ παρουσιάστηκε µε χρονολογική σειρά η σηµαντικότερη ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει σχέση µε τον Κοσµά και η άποψη των ερευνητών για ζητήµατα όπως εάν ο υµνογράφος Κοσµάς είναι ένα ή περισσότερα πρόσωπα, ποιοι είναι οι βασικοί σταθµοί στη ζωή του και η σχέση του µε τον Ιωάννη ∆αµασκηνό, ποιο είναι το υµνογραφικό του έργο και εάν είναι όντως ο συγγραφέας ενός πεζογραφικού έργου, το οποίο σχολιάζει τα ποιήµατα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού. Στο δεύτερο µέρος της εργασίας αυτής παρουσιάστηκαν σε κριτική έκδοση είκοσι κανόνες, οι οποίοι παραδίδονται µε το όνοµα του Κοσµά στις έντυπες Παρακλητικές και σε χειρόγραφα που περιέχουν την Οκτώηχο και την Παρακλητική. Στις έντυπες Παρακλητικές απαντώνται έξι κανόνες µε το όνοµα του Κοσµά, οι οποίοι επανεξετάσθηκαν µε τη βοήθεια πολλών χειρογράφων. Άλλοι έξι κανόνες, οι οποίοι είχαν δηµοσιευτεί από τον Σ. Ευστρατιάδη το 1933 χωρίς κριτικό υπόµνηµα και µε βάση χειρόγραφα κυρίως της Μεγίστης Λαύρας, επανεξετάσθηκαν κριτικά µε τη βοήθεια επιπλέον χειρογράφων από το Σινά και τη Σόφια. Εκδόθηκαν, επίσης, για πρώτη φορά τέσσερεις κανόνες από χειρόγραφα της Κρυπτοφέρρης, που τους είχε εντοπίσει ο Ευτ. Τωµαδάκης και είχε δηµοσιεύσει τις αρχές τους το 1973. Ακόµη δύο κανόνες που εντοπίσθηκαν από τον ίδιο ερευνητή σε χειρόγραφα του Σινά εκδόθηκαν εδώ, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και το ζήτηµα της διαφορετικής και πλούσιας παράδοσης που διασώζεται ιδιαίτερα στους κώδικες του Σινά. Ένας ακόµη ανέκδοτος κανόνας περιλαµβάνεται στην παρούσα έκδοση, ο οποίος εντοπίσθηκε τυχαία στη διάρκεια της προσωπικής µας έρευνας σε χειρόγραφο της µονής Ιβήρων. Ο εικοστός κανόνας, ο οποίος αποτελεί το επίµετρο, είναι ένας παρακλητικός κανόνας του Κοσµά προς τον Ιησού Χριστό σε χειρόγραφο της Βιέννης και δεν ανήκει στην Παρακλητική. Είχε εκδοθεί από τον Σ. Ευστρατιάδη και θεωρήσαµε σωστό να συµπεριληφθεί και αυτό το κείµενο, για να είναι ολοκληρωµένη η εξέταση όλων των κανόνων που είχε δηµοσιεύσει ο Ευστρατιάδης το 1933. ∆ύο από τους είκοσι αυτούς κανόνες (καν. ΧΙ και καν. XIV) παρουσιάστηκαν σε δύο εκδοχές, εξαιτίας της µεγάλης διαφοράς που υπήρχε στο περιεχόµενο των χειρογράφων, που παρέδιδαν τους κανόνες αυτούς. Σε πολλούς κανόνες κάποιες ωδές παρουσιάστηκαν µέχρι και σε τρεις εκδοχές, εξαιτίας του ίδιου φαινοµένου. Συνολικά εκδόθηκαν 880 τροπάρια, από τα οποία τα 370 για πρώτη φορά. Επιπλέον δύο από τους κανόνες της παρούσας έκδοσης (καν. VII και καν. VIII) είναι σε ήχο πλαγ. α´ και παραδίδονται σε κάποια χειρόγραφα µε το όνοµα του Κοσµά. Εάν τα κείµενα αυτά είναι γνήσια, τότε ανατρέπεται το επιχείρηµα των παλαιότερων µελετητών ότι ο Κοσµάς δεν συνέθεσε κανόνες στον ήχο αυτό. Από τη συνολική εξέταση του υµνογραφικού έργου του Κοσµά διαφαίνεται ότι ο ποιητής µε τους σταυροαναστάσιµους και παρακλητικούς προς τον Χριστό και Θεοτόκο κανόνες του συνέβαλε στη συµπλήρωση της Παρακλητικής. Η πλήρης καταγραφή της χειρόγραφης παράδοσης, ιδιαίτερα των κωδίκων του Σινά, θα φώτιζε περισσότερο τη συµβολή αυτή. Η προσπάθεια αυτή σε συνδυασµό µε µία σύγχρονη κριτική έκδοση του υπόλοιπου ποιητικού έργου του Κοσµά αλλά και του έργου του Ιωάννη ∆αµασκηνού θα βοηθήσει στην συνολική αποτίµηση του γνήσιου έργου του Κοσµά και στην ανάδειξη των ποιητικών αρετών του.