Στα δίκτυα του πρότζεκτ: πολιτικές της γνώσης, τεχνο-λογικές της συνεργασίας και η εθνογραφία της ειδημοσύνης

Abstract

The "project" is examined in this dissertation as a modern form of organization and a technology of governance, which, originating from the field of management, has penetrated most spheres of human activity. Hence the claim of Jensen et al. about the "projectification of everything" (2016). Research activity is no exception. Through my ethnographic field, I examine the European Union's policy frameworks for research, as a regulatory and normative framework for research projects of fixed, usually three-year, duration. Specifically, through the analysis of discourses and practices of the European research project in which I took part as an ethnographer, I detect what is required and what can emerge within/from a project: what kind of relationships, subjectivities and practices, material imprints and forms of knowledge. I attribute a central role, in terms of project processes, to the mechanism of audit/review, evaluation and accountability of European research projects. It is in relation to this mechanism that the agency of actors participating in projects is revealed, tested and performed. The diffusion of projectification has historically coincided with the rise of "audit cultures" (Strathern 2000). Nowadays we find the two interrelated technologies normalized everywhere. There is no funded project without some kind of audit and accountability mechanism. I argue that, consequently, there is no project without indebtedness. For this reason, I attach great importance to debt for the analysis of relations and subjectification processes in/through projects (Lazzarato 2012).One of the main arguments of this dissertation is that the policies and frameworks of the E.U. for research borrow from and resemble the ideology, rhetoric and practices of development aid programs. I contend that, whether it is a health, agricultural and/or sustainable development project, or a research and development one, of the E.U. or of any other supranational organization, certain central parameters are present: the hegemonic economistic ideology of the "one-world" world of the respective (normative and) regulatory framework, the audit/review-evaluation-accountability mechanism, the use of ambiguous and de-radicalized concepts (sustainability, participation, empowerment, etc.) which indicate dominant logics and chronotopes (such as progress through techno-economic solutions), a "harmonious" way of forming relations based on consensus, the necessary expert managerial "project class" (Csurgó et al. 2008), the equally necessary groups of non-expert "beneficiaries", and the hierarchy - which includes and excludes as it is reproduced - associated with produced knowledge. This analysis traces the power relations and technologies of governance by which certain entities, types of artefacts, worldviews and concepts dominate and determine others, and identifies the mechanisms and techniques through which processes of dominance are enacted and (/also because they are) concealed. I argue that, as it is governed by and enforces a post-political framework of action, project technology requires and shapes subjectivities with traits that are compatible with—and in any case not encouraged to challenge—hegemonic, neoliberal (and) market logics. Most times, the various problems are identified, solutions are proposed and new problems are posed through implicit ideological assumptions and banal epistemological perspectives. Research projects consortia typically adopt the techno-economistic principles of the regulatory framework, already at the stage of creating and submitting their research proposal. As a result, project participants are (re)produced as (autonomous, responsible) project actors which interrelate as nodes connecting in a network, and produce heterogeneous, watertight and politically "non-threatening" packages of knowledge in the form of deliverables. In the Afterword I discuss the relation between the contemporary occupational precariousness of researchers and the production of "precarious knowledge" (Kelty 2018: 12), disconnected from the social conditions within which it has been produced, insufficiently reflective, meaningless. I also discuss possible tactics of resistance, specifically of research workers, against the seemingly inescapable - subjectifying and indebting - mechanisms of projectification.

Το «πρότζεκτ» εξετάζεται στην παρούσα εργασία ως σύγχρονη μορφή οργάνωσης και τεχνολογία διακυβέρνησης, η οποία, προερχόμενη από το πεδίο του μάνατζμεντ, έχει διεισδύσει σε- και διέπει σήμερα πλείστες σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Εξ ου και ο ισχυρισμός των Jensen et al. περί της «προτζεκτοποίησης των πάντων» (2016). Η ερευνητική δραστηριότητα δεν αποτελεί εξαίρεση. Μέσα από το εθνογραφικό πεδίο μου εξετάζω τις πολιτικές-πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την έρευνα, ως ρυθμιστικό και κανονιστικό πλαίσιο ερευνητικών πρότζεκτ ορισμένης, τριετούς συνήθως, διάρκειας. Συγκεκριμένα, μέσα από την ανάλυση λόγων και πρακτικών του ευρωπαϊκού ερευνητικού πρότζεκτ στο οποίο έλαβα μέρος ως εθνογράφος, ανιχνεύω τι προϋποτίθεται και τι μπορεί να προκύψει μέσα σε/από ένα πρότζεκτ: τι είδους σχέσεις, υποκειμενικότητες και πρακτικές, υλικά αποτυπώματα και μορφές γνώσης. Αποδίδω κεντρικό ρόλο, όσον αφορά τις προτζεκτιακές διαδικασίες, στον μηχανισμό ελέγχου, αξιολόγησης και λογοδοσίας των ευρωπαϊκών ερευνητικών πρότζεκτ, σε συνάρτηση με τον οποίο αναδεικνύεται, δοκιμάζεται και επιτελείται η εμπρόθετη δράση των υποκειμένων που συμμετέχουν σε αυτά. H διάχυση της προτζεκτοποίησης συμπίπτει ιστορικά με την άνοδο των «κουλτουρών ελέγχου» (Strathern 2000). Πλέον συναντάμε τις δύο αλληλένδετες τεχνολογίες κανονικοποιημένες παντού. Δεν υπάρχει χρηματοδοτούμενο πρότζεκτ χωρίς κάποιου είδους μηχανισμό ελέγχου και λογοδοσίας. Υποστηρίζω ότι, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει πρότζεκτ χωρίς υπο-χρέωση (indebtedness). Για αυτό τον λόγο, δίνω ιδιαίτερη σημασία στο χρέος για την ανάλυση των σχέσεων και των διαδικασιών υποκειμενοποίησης σε/μέσω πρότζεκτ (Lazzarato 2012). Αποτελεί βασικό επιχείρημα της παρούσας εργασίας ότι οι πολιτικές και τα προγράμματα-πλαίσια της Ε.Ε. για την έρευνα δανείζονται από- και προσιδιάζουν στην ιδεολογία, τη ρητορική και τις πρακτικές των προγραμμάτων αναπτυξιακής βοήθειας. Ισχυρίζομαι ότι, είτε πρόκειται για πρότζεκτ υγειονομικής, αγροτικής ή/και βιώσιμης ανάπτυξης, ή έρευνας και ανάπτυξης, της Ε.Ε. ή άλλου υπερεθνικού οργανισμού, συντρέχουν ορισμένες κεντρικές παράμετροι: η ηγεμονική οικονομιστική ιδεολογία του κόσμου «του-ενός-κόσμου» του εκάστοτε κανονιστικού και ρυθμιστικού πλαισίου, ο μηχανισμός ελέγχου-αξιολόγησης-λογοδοσίας, η χρήση αμφίσημων και απο-ριζοσπαστικοποιημένων εννοιών (βιωσιμότητα, συμμετοχή, ενδυνάμωση, κ.ά.) οι οποίες υποδηλώνουν κυρίαρχες λογικές και χρονοτόπους (όπως της προόδου μέσω τεχνο-οικονομικών λύσεων), η «αρμονική» συσχέτιση βάσει συναίνεσης, η απαραίτητη ειδική (expert) διαχειριστική «τάξη των πρότζεκτ» (Csurgó et al. 2008) και οι επίσης απαραίτητες ομάδες των μη ειδικών «ωφελούμενων», και η σχετική με την παραγόμενη γνώση ιεραρχία (που συμπεριλαμβάνει και αποκλείει καθώς αναπαράγεται). Η παρούσα ανάλυση ανιχνεύει τις σχέσεις εξουσίας και τις τεχνολογίες διακυβέρνησης βάσει των οποίων ορισμένες οντότητες, είδη τεχνουργημάτων, κοσμοθεωρήσεις και έννοιες υπερισχύουν και επικαθορίζουν άλλες, και εντοπίζει τους μηχανισμούς και τις τεχνικές μέσω των οποίων οι διαδικασίες κυριάρχησης διενεργούνται και (επειδή) αποσιωπώνται.Υποστηρίζω ότι, καθώς διέπεται από- και επιβάλλει ένα μετα-πολιτικό πλαίσιο δράσης, η τεχνολογία των πρότζεκτ απαιτεί και διαμορφώνει υποκειμενικότητες με γνωρίσματα που είναι συμβατά με -και πάντως δεν ενθαρρύνονται να αμφισβητήσουν- ηγεμονικές, νεοφιλελεύθερες (και) αγοραίες λογικές. Τα διάφορα προβλήματα προσδιορίζονται, λύσεις προτείνονται και νέα προβλήματα τίθενται, συνήθως μέσα από υπόρρητες ιδεολογικές παραδοχές και κοινότοπες επιστημολογικές προοπτικές. Οι ερευνητικές κοινοπραξίες των πρότζεκτ κατά κανόνα υιοθετούν τις τεχνο-οικονομιστικές αρχές του κανονιστικού πλαισίου, ήδη από το στάδιο της δημιουργίας και κατάθεσης της ερευνητικής πρότασης. Ως αποτέλεσμα, οι συντελεστές του πρότζεκτ (ανα)παράγονται ως (αυτόνομα, υπεύθυνα) προτζεκτιακά υποκείμενα τα οποία συσχετίζονται ως κόμβοι που συνδέονται σε δίκτυο, και παράγουν ετερόκλιτα, στεγανά και πολιτικά «ακίνδυνα» πακέτα γνώσης σε μορφή παραδοτέων κειμένων. Στον Επίλογο συζητώ τη σχέση μεταξύ της σύγχρονης εργασιακής επισφάλειας των ερευνητών και της παραγωγής «επισφαλούς γνώσης» (Kelty 2018: 12), αποκομμένης από τις κοινωνικές συνθήκες εντός των οποίων έχει παραχθεί, ανεπαρκώς αναστοχαστικής, ανούσιας. Συζητώ επίσης πιθανές τακτικές αντίστασης, συγκεκριμένα των εργαζομένων στην έρευνα, απέναντι στους, φαινομενικά αναπόδραστους -υποκειμενοποιητικούς και υπο-χρεωτικούς- μηχανισμούς της προτζεκτοποίησης.

Le « projet » est examiné dans cette thèse comme une forme moderne d'organisation et une technologie de gouvernance, qui, issue du domaine de la gestion, a pénétré la plupart des sphères de l'activité humaine. D'où l'affirmation de Jensen et al. sur la « projectification de tout » (2016). L'activité de recherche ne fait pas exception. À travers mon terrain ethnographique, j'examine les cadres de politique de l'Union européenne pour la recherche, en tant que cadre réglementaire et normatif pour les projets de recherche d'une durée fixe, généralement de trois ans. Plus précisément, à travers l'analyse des discours et des pratiques du projet de recherche européen auquel j'ai participé en tant qu'ethnographe, je détecte ce qui est requis et ce qui peut émerger dans/d'un projet : quels types de relations, de subjectivités et de pratiques, d'empreintes matérielles et formes de savoir. J'attribue un rôle central, en termes de processus de projet, au mécanisme d'audit/examen, d'évaluation et de responsabilité des projets de recherche européens. C'est par rapport à ce dispositif que l'agence des acteurs participant aux projets se révèle, s'expérimente et se performe. La diffusion de la projectification a historiquement coïncidé avec la montée des « cultures d'audit » (Strathern 2000). Aujourd’hui, nous trouvons les deux technologies interdépendantes normalisées partout. Il n'y a pas de projet financé sans une sorte de mécanisme de vérification et de reddition de comptes. Je soutiens que, par conséquent, il n'y a pas de projet sans endettement. Pour cette raison, j'attache une grande importance à la dette pour l'analyse des relations et des processus de subjectivation dans/par les projets (Lazzarato 2012). Un des arguments principaux de cette thèse est que les politiques et les cadres de l'U.E. pour la recherche empruntent et ressemblent à l'idéologie, à la rhétorique et aux pratiques des programmes d'aide au développement. J’affirme que, qu'il s'agisse d'un projet de santé, d'agriculture et/ou de développement durable, ou de recherche et développement, de l'U.E. ou de toute autre organisation supranationale, certains paramètres centraux sont présents : l'idéologie économiste hégémonique du monde « unique » du cadre (normatif et) réglementaire respectif, le mécanisme d'audit/examen-évaluation-responsabilité, l'utilisation de termes ambigus et de concepts déradicalisés (durabilité, participation, empowerment/autonomisation, etc.) qui indiquent des logiques et des chronotopes dominants (comme celui du progrès par des solutions technico-économiques), une manière « harmonieuse » de nouer des relations basée sur le consensus, la nécessaire « classe de projets » managériale experte (Csurgó et al. 2008), les groupes tout aussi nécessaires des « bénéficiaires » non experts, et la hiérarchie - qui inclut et exclut telle qu'elle est reproduite - associée aux connaissances produites. Cette analyse retrace les relations de pouvoir et les technologies de gouvernance par lesquelles certaines entités, types d'artefacts, visions du monde et concepts dominent et déterminent les autres, et identifie les mécanismes et techniques par lesquels les processus de domination sont mis en œuvre et (/aussi parce qu'ils sont) dissimulés. Je soutiens que, comme elle est régie par et applique un cadre d'action post-politique, la technologie des projets nécessite et façonne des subjectivités avec des traits qui sont compatibles avec - et en tout cas pas encouragés à remettre en question - les logiques hégémoniques, néolibérales (et) de marché. La plupart du temps, les différents problèmes sont identifiés, des solutions sont proposées et de nouveaux problèmes sont posés à travers des hypothèses idéologiques implicites et des perspectives épistémologiques banales. Les consortiums de projets de recherche adoptent généralement les principes technico-économistes du cadre réglementaire, déjà au stade de la création et de la soumission de leur proposition de recherche. En conséquence, les participants au projet sont (re)produits en tant qu'acteurs de projet (autonomes, responsables) qui interagissent comme des nœuds se connectant dans un réseau et produisent des ensembles de connaissances hétérogènes, étanches et politiquement "non menaçants" sous la forme de livrables. Dans la postface, je discute de la relation entre la précarité professionnelle contemporaine des chercheurs et la production de « savoirs précaires » (Kelty 2018 : 12), déconnectés des conditions sociales dans lesquelles ils ont été produits, insuffisamment réflexifs, dénués de sens. J'aborde également les possibles tactiques de résistance, notamment des chercheurs, contre les mécanismes apparemment inéluctables – subjectivants, engendrant de la dette - de la projectification.