Τα πρόσωπα του Θανάτου: εικονολογική μελέτη για τις προσωποποιήσεις του θανάτου στη μεσαιωνική και νεότερη ευρωπαϊκή τέχνη

Abstract

Humanity’s age-old doubt regarding the finite nature of its existence is echoed in the multitude of forms that Death, as a person, has acquired in Art. Undoubtedly, the most recognisable personification of death nowadays is that of the black-clad skeleton with the scythe. There was, however, a long period in the history of European art, during which Death was not depicted in this manner; or, in other words, there was a pivotal period, around the late 13th to early 14th cent., when Death began to be depicted with the macabre characteristics of a skeleton or a cadaver; ever since, the macabre typology of Death has gradually come to dominate the collective imagination. The subject of this thesis is the iconographic evolution of Death in European art from the Middle Ages to the Modern Era. Volume I (vol. A), which is divided into two parts (vol. A.1, vol. Α.2), initially examines certain complementary issues related to the central subject: the psychological need to create images in order to cope with the idea of mortality; the human tendency to personify death; issues of recognition or misinterpretation of the figure of Death; aspects of Death in Antiquity. The three remaining chapters of Volume I provide an overview of the European iconography of Death, from the Middle Ages (from the late 8th to the early 9th cent.; the earliest known medieval depictions of Death date from this period) up to the 20th cent. This lengthy period is divided into three eras, which are defined on the basis of the main iconographic changes observed in the figure of Death: 1) the Variegated Era (9th – 15th cent.); 2) the Macabre Era (15th – second half of 18th cent.); 3) the Modern Variegated Era (second half of 18th cent. to the present). Volume 2 (vol. B) addresses exclusively a distinct branch of Death iconography, the iconography of the fourth horseman of the Apocalypse from the Book of Revelation, and the central-formative role of this subject in the wider iconographic tradition of Death. Applying the iconological method, examining a relatively wide range of expressive media (from miniatures, frescoes, sculptures to magazine covers, TV advertisements, cinema), and taking into account relevant literary sources (poetic, theological and otherwise), I attempt to highlight: 1) the major and minor changes that took place in the iconography of Death over the centuries; 2) the intertemporal and occasional elements which have constituted the basic iconographic types of Death; 3) the relationship between Death imagery and its contemporaneous, collective perceptions and attitudes towards mortality.

Η προαιώνια αμφιβολία του ανθρώπου για το πεπερασμένο της ύπαρξής του απηχείται στην πληθώρα μορφών που έχει αποκτήσει στην Τέχνη ο Θάνατος, ως πρόσωπο. Αναμφίβολα, η πιο αναγνωρίσιμη προσωποποίηση του θανάτου στις μέρες μας είναι εκείνη του μαυροφορεμένου σκελετού με το δρεπάνι. Υπήρξε, ωστόσο, μια μακρά περίοδος στην ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Θάνατος δεν απεικονιζόταν με αυτό τον τρόπο· ή αλλιώς, υπήρξε μια κομβική περίοδος, γύρω στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αι., όταν ο Θάνατος άρχισε να απεικονίζεται με τα μακάβρια χαρακτηριστικά σκελετού ή μεταστάντος· έκτοτε, η μακάβρια τυπολογία σταδιακά επικράτησε στο συλλογικό φαντασιακό. Αντικείμενο της διατριβής αποτελεί η εικονογραφική εξέλιξη του Θανάτου στη μεσαιωνική και νεότερη ευρωπαϊκή τέχνη. Στον Α΄ Τόμο (τ. Α΄), ο οποίος χωρίζεται σε δύο μέρη (τ. Α΄.1, τ. Α΄.2), το πρώτο κεφάλαιο επικεντρώνεται σε ορισμένα συμπληρωματικά ζητήματα που άπτονται του κεντρικού θέματος: η ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου να δημιουργεί εικόνες για να αντεπεξέλθει στην ιδέα της θνητότητας· η τάση του ανθρώπου να προσωποποιεί τον θάνατο· ζητήματα αναγνώρισης ή παρερμηνείας της μορφής του Θανάτου· όψεις του Θανάτου στην Αρχαιότητα. Στα τρία υπόλοιπα κεφάλαια του Α΄ Τόμου εξετάζεται η ευρωπαϊκή εικονογραφία του Θανάτου από τον Μεσαίωνα (με αφετηρία τα τέλη 8ου με αρχές 9ου αι., δηλαδή την περίοδο στην οποία χρονολογούνται οι παλαιότερες γνωστές, μεσαιωνικές απεικονίσεις του Θανάτου) ως και τον 20ο αι.· το εκτενές αυτό χρονικό διάστημα χωρίζεται σε τρεις εποχές, οι οποίες ορίζονται με βάση τις κύριες εικονογραφικές μεταβολές που παρατηρούνται στη μορφή του Θανάτου: 1) Εποχή της Ποικιλομορφίας (9ος – 15ος αι.)· 2) Εποχή του Μακάβριου (15ος – β΄ μισό 18ου αι.)· 3) Εποχή της Νεότερης Ποικιλομορφίας (από το β΄ μισό του 18ου αι. και εφεξής). Στον Β΄ Τόμο (τ. Β΄) το ερευνητικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται αποκλειστικά σε έναν ξεχωριστό κλάδο της εικονογραφίας του Θανάτου, την εικονογραφία του τέταρτου ιππέα της Αποκάλυψης του Ιωάννη, και στον κεντρικό-διαμορφωτικό ρόλο του συγκεκριμένου θέματος στην ευρύτερη εικονογραφική παράδοση του Θανάτου. Εφαρμόζοντας την εικονολογική μέθοδο, εξετάζοντας ένα σχετικά ευρύ φάσμα εκφραστικών μέσων (από μικρογραφίες, τοιχογραφίες, γλυπτά, μέχρι εξώφυλλα περιοδικών, τηλεοπτικές διαφημίσεις, κινηματογραφικά έργα), και λαμβάνοντας υπόψη σχετικές φιλολογικές πηγές (ποιητικά, θεολογικά και άλλα κείμενα), επιχειρώ να αναδειχτούν: 1) οι μεγάλες και μικρές μεταβολές που συντελούνται ανά τους αιώνες στην εικονογραφία του Θανάτου· 2) τα διαχρονικά και εποχικά στοιχεία, με τα οποία συγκροτήθηκαν οι βασικοί εικονογραφικοί τύποι του Θανάτου· 3) η σχέση ανάμεσα στην εικονογραφία του Θανάτου και τις ομόχρονες, συλλογικές αντιλήψεις και στάσεις απέναντι στη θνητότητα.