Η επαγγελματική κατασκευή μουσικών οργάνων στην Αθήνα από τα μέσα του 19ου αιώνα έως την εποχή του μεσοπόλεμου

Abstract

This thesis attempted a historical-ethnographic study of the evolution of luthiers’ profession in Athens from the mid 19th century until the interwar era. It also attempted to identify those cultural conditions and influences that shaped the musical identity of the Athenian civil society and generated similar needs for the manufacture and trade of specific musical instruments. The manufacture of musical instruments, as a profession and as an artistic activity, was connected to the geopolitical, economic, social and technical frame. In this way the causes that shaped the course, the rise and decline of the profession were sought. The instrument maker was examined as a unit, as a part of a wider professional branch, but also as a body of the local musical culture. Construction was associated with trade and artisanal production was compared to the industrial mass one. The persons who served professionally the art of manufacture and trade of musical instruments were revealed , while their activity was recorded in time and space. This research fills in an important gap in modern Greek music history and displays the diachronic value of luthiers’ profession , who were an important part of greek craftsmanship and one of the key drivers of the local musical culture. The Athenian professional instrument manufacture, immediately after the proclamation of the city as the capital of Greece, began to accept significant influences from the western instrument manufacture, both on aesthetic and technical level, which is related to the general europeanization of urban centres of the country and generally the region of Eastern Mediterranean. The introduction of the concept of international commercial and industrial exhibitions, some of which were called 'universal', raised the issue of comparing the quality of Greek products to their respective European ones, while it also strengthened an informal "competition" on a local level between the craftsmen. In Greece were organised domestic commercial and industrial exhibitions based on the respective 'universal' standards. The Greek manufacturers of musical instruments were not indifferent to this challenge and won some distinctions, enhancing their professional image. Athens, during the period studied, was constantly extending its geographical limits parallel to the rapid population growth. The reconstruction of the population, due to internal migration and refugee populations, created or strengthened different musical genres, influencing accordingly the demand for musical instruments. The luthiers of Athens were operating according to the European standards of free market, without applying earlier forms of professional organisation, such as unions. The manufacture of musical instruments was organised in cooperation with the trading shops of musical products in 1927, when the "Association of Musical Product Traders and Luthiers" was first established. From the decades of 1930-40 on, there are evidence that prove the existence of the "Panhellenic Association of Luthiers." The mapping and chronological cataloguing of the local luthiers’ shops and music stores in Athens were two of the most important achievements of this research. Until about the 1910’s mainly luthiers ran the trade of musical instruments, as the purely commercial shops were very few. However, the shops that sold musical instruments were gradually strengthened and became independent. Since late 1920's, the reduction on demand for indigenous musical instruments’ manufacture in combination with the excessive supply of imported one, led many craftsmen to specialize in repairing. In the early 1930’s the old centre of Athenian instrument manufacture, that resided in the neighbourhood of Kolokotronis street, appears weakened, closing an important cycle in the local history of the profession. Numerous refugees who settled in the suburbs of Athens and Piraeus after the Asia Minor Catastrophe introduced a rich musical culture. They soon gained a very important position in the local music life, while some of them were involved in instrument making, particularly in Piraeus, inaugurating a new era in local history of this art. Overall, from 1835 till 1957, 62 luthiers and 86 stores of musical instruments were recorded in Athens, Piraeus and the suburbs. The history of Greek instrument-making remains an open field for research which can contribute significantly to the understanding of local musical culture, offering excitement to the researchers who will deal with it.

Η παρούσα διατριβή επιχείρησε μια ιστορική-εθνογραφική μελέτη της εξέλιξης του επαγγέλματος του οργανοποιού στην Αθήνα, από τα μέσα του 19ου αιώνα έως την εποχή του Μεσοπολέμου. Επιδίωξε ακόμη να εντοπίσει τις πολιτισμικές εκείνες συνθήκες και επιρροές που διαμόρφωσαν τη μουσική ταυτότητα της αθηναϊκής αστικής κοινωνίας, από την οποία προέκυψαν ανάλογες ανάγκες για την κατασκευή και το εμπόριο συγκεκριμένων μουσικών οργάνων. Η κατασκευή μουσικών οργάνων, ως επάγγελμα και ως καλλιτεχνική δραστηριότητα, συνδέθηκε με το γεωπολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και τεχνικό της πλαίσιο. Με τον τρόπο αυτόν αναζητήθηκαν τα αίτια που διαμόρφωσαν την πορεία, την ακμή και την παρακμή του επαγγέλματος. Ο οργανοποιός εξετάστηκε ως μονάδα, ως μέρος ενός ευρύτερου επαγγελματικού κλάδου αλλά και ως φορέας του τοπικού μουσικού πολιτισμού. Συσχετίστηκε η κατασκευή με το εμπόριο και αντιπαρατέθηκαν η βιοτεχνική και η μαζική βιομηχανική παραγωγή. Αποκαλύφθηκαν τα πρόσωπα που υπηρέτησαν επαγγελματικά την τέχνη της κατασκευής, αλλά και το εμπόριο μουσικών οργάνων και η δραστηριότητά τους ορίστηκε χρονικά και τοπικά. Η συγκεκριμένη έρευνα καλύπτει ένα σημαντικό κενό της νεοελληνικής μουσικής ιστορίας και προβάλλει τη διαχρονική αξία του επαγγέλματος του οργανοποιού, που αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι της ελληνικής βιοτεχνίας και έναν από τους βασικότερους κινητήριους μοχλούς του τοπικού μουσικού πολιτισμού. Η επαγγελματική αθηναϊκή οργανοποιία, αμέσως μετά την ανακήρυξη της πόλης σε πρωτεύουσα, άρχισε να δέχεται σημαντικές επιρροές από τη δυτική οργανοποιία, τόσο σε αισθητικό, όσο και σε τεχνικό επίπεδο, γεγονός που σχετίζεται με τον γενικότερο εξευρωπαϊσμό των αστικών κέντρων της χώρας και της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου. Η καθιέρωση του θεσμού των διεθνών εμποροβιομηχανικών εκθέσεων, ορισμένες από τις οποίες ονομάστηκαν «παγκόσμιες», έθεσε το ζήτημα της σύγκρισης της ποιότητας των ελληνικών προϊόντων με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, ενώ ενίσχυσε και μια άτυπη «αναμέτρηση» σε τοπικό επίπεδο μεταξύ των ομοειδών επιχειρήσεων. Στην Ελλάδα διοργανώθηκαν εγχώριες εμποροβιομηχανικές εκθέσεις στηριγμένες στα πρότυπα των αντίστοιχων παγκοσμίων. Οι Έλληνες κατασκευαστές μουσικών οργάνων δεν έμειναν αδιάφοροι σε αυτή την πρόκληση και ορισμένοι κέρδισαν διακρίσεις που ενίσχυσαν την επαγγελματική τους εικόνα. Η Αθήνα, κατά την περίοδο που μελετήθηκε, επέκτεινε συνεχώς τα γεωγραφικά της όρια παράλληλα με τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού. Η ανασύνθεση του πληθυσμού, λόγω των εσωτερικών μεταναστεύσεων και των προσφυγικών πληθυσμών, δημιούργησε ή ενίσχυσε διαφορετικά μουσικά είδη, επηρεάζοντας αναλόγως τη ζήτηση των μουσικών οργάνων. Οι οργανοποιοί της Αθήνας λειτουργούσαν στα ευρωπαϊκά πρότυπα της ελεύθερης αγοράς, χωρίς να εντάσσονται σε παλαιότερες μορφές επαγγελματικής οργάνωσης όπως οι συντεχνίες. Ο κλάδος της κατασκευής μουσικών οργάνων οργανώθηκε σε συνεργασία με τα εμπορικά καταστήματα μουσικών ειδών, το 1927, με την ίδρυση του «Σωματείου Μουσικεμπόρων και Οργανοποιών», ενώ από τις δεκαετίες του 1930-40 διαθέτουμε στοιχεία για την ύπαρξη του «Πανελληνίου Συνδέσμου Οργανοποιών». Η τοπική χαρτογράφηση και χρονολογική καταλογογράφηση των οργανοποιείων και των μουσικών καταστημάτων της Αθήνας, υπήρξαν δύο από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της έρευνας. Έως περίπου το 1910 οι οργανοποιοί διαχειρίζονταν κατά το μεγαλύτερο μέρος το εμπόριο μουσικών οργάνων, καθώς τα αμιγώς εμπορικά καταστήματα ήταν ελάχιστα. Σταδιακά όμως, ο κλάδος του εμπορίου μουσικών οργάνων ενδυναμώθηκε και ανεξαρτητοποιήθηκε. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, η μείωση της ζήτησης των μουσικών οργάνων εντόπιας κατασκευής σε συνδυασμό με την υπερπροσφορά των εισαγομένων, οδήγησε αρκετούς τεχνίτες στο να εξειδικευτούν στην επιδιόρθωση. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το παλαιό κέντρο της αθηναϊκής οργανοποιίας, που έδρευε στη συνοικία της οδού Κολοκοτρώνη, εμφανίζεται αποδυναμωμένο, κλείνοντας έναν σημαντικό κύκλο στην τοπική ιστορία του επαγγέλματος. Οι πολυάριθμοι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στα προάστια της Αθήνας και του Πειραιά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήταν φορείς ενός πλούσιου μουσικού πολιτισμού. Σύντομα απέκτησαν μια πολύ σημαντική θέση στην τοπική μουσική ζωή, ενώ παράλληλα κάποιοι από αυτούς ασχολήθηκαν με την οργανοποιία, ιδιαιτέρως στον Πειραιά, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή για την τοπική ιστορία της συγκεκριμένης τέχνης. Συνολικά, από το 1835 έως το 1957, καταγράφηκαν στην Αθήνα, τον Πειραιά και τα προάστια, 62 οργανοποιεία και 86 μουσικά καταστήματα. Η ιστορία της ελληνικής οργανοποιίας παραμένει ένα ανοιχτό πεδίο για έρευνα, που μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην κατανόηση του μουσικού μας πολιτισμού, προσφέροντας παράλληλα έντονες συγκινήσεις σε όσους ερευνητές ασχοληθούν με αυτή.