Η νεοματεριαλιστική σκέψη των Deleuze-Guattari στην περιβαλλοντική εκπαίδευση: ένα πλαίσιο θεώρησης και διερεύνησης της περιβαλλοντικής εμπειρίας και μάθησης παιδιών μέσα από τη βιωματική επαφή και σχέση τους με τη φύση

Abstract

In this thesis I have selected, studied and demonstrated, both theoretically and empirically, a proposal for a post-humanist and new-materialist line of thought, drawing on the philosophy/theory of two well-known French thinkers, Gilles Deleuze and Felix Guattari (1980/1987). Taking Deleuze & Guattari's theoretical and philosophical system of thought as a key reference point and combining it with other contemporary currents in educational philosophy and research practice, I identified my subject as the exploration and formulation of a framework for the development of new pedagogical and research practices in Environmental Education, characterised by an ethical, empirical, epistemological and pedagogical shift in focus and attention from the exclusively human agent, to relational networks of human and more-than-human factors and qualities of a place. Through the design, implementation and inquiry of pedagogical activities based on this framework constituting a series of creative pedagogical ‘experiments’, I focused my educational and research interest on the pedagogical encounters children/students had with entities and materialities of their place. My aim was to explore and better understand children's environmental experience and learning through their experiential contact and relationship with nature, also seeking to examine practically and research-wise how this context could lead to new, compatible and meaningful pedagogical and research approaches in the field of Environmental Education. Drawing inspiration from the philosophical ‘toolbox’ of Gilles Deleuze & Felix Guattari, I put into action the construct of ‘assemblage’, as well as the concepts of ‘becoming’, ‘affect’, ‘deterritorialisation’ and ‘lines of flight’, among others. My present pedagogical and research effort in this thesis is thus converted into a ‘research-(as)-assemblage’, or in the terms I personally attempt to introduce, a ‘world-(as)-assemblage’, i.e. a mapping of ‘cosmosis’, in other words, of the interaction of the elements of this world, or else of the ‘cosmos’ (cosmos + osmosis) of people and places. Four kinds of experiences emerged from the hybrid assemblages of people and places through the “polymorphic cosmosiography” I carried out, through the encounter of DeleuzoGuattarian new-materialist ontology with the empirical material created by people and places, in this journey that this scholarly endeavor has enabled us to undertake. The research findings encapsulate the potential of releasing “lines of flight” towards the formulation of a Pedagogy of Assemblages of “Cosmosis” for children/people “yet-to-come”. This research sought to capture the distinctiveness and richness of the different ‘assemblages’ of children/students and places, consciously producing a partial but contextualised knowledge of their pedagogical encounters with place (Haraway, 2016). Thus, the findings of the research offer a set of ideas, questions and suggestions for how the design of an EE curriculum for primary school children/students can include in the learning process and educational practice the human and non-human universes together in a single construct (‘assemblage’).In conclusion, this research is an invitation to teachers/researchers to recognize the role that the world’s materiality can play in their pedagogical practices to generate new knowledge in students. It seeks to help teachers shift the focus of their practice from abstract and theoretical thinking and declarative knowledge towards a contextualised learning milieu, understanding the dynamics of designing the learning process as a socio-material and embodied practice that will provide a space for proposing, exploring and inventing new realities with which students can experiment, reflect and share experiences and knowledge. At the same time, on a methodological level, it is characterised by an innovative look at research practice, with the interweaving of philosophy and research methodology.

Στην παρούσα διατριβή επέλεξα, μελέτησα και ανέδειξα, τεκμηριώνοντας θεωρητικά και εμπειρικά, μια πρόταση για μια μετα-ανθρωπιστική (post-humanist) και νεοματεριαλιστική (new-materialist) γραμμή σκέψης, αντλώντας από τη φιλοσοφία/θεωρία δύο πολύ γνωστών Γάλλων διανοητών, των Gilles Deleuze και Felix Guattari (1980/1987). Έχοντας ως βασικό σημείο αναφοράς το εννοιολογικό και φιλοσοφικό σύστημα σκέψης των Deleuze & Guattari και συνδυάζοντάς το με άλλες σύγχρονες τάσεις της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας και ερευνητικής πρακτικής, όρισα το θέμα μου ως την αναζήτηση και διατύπωση ενός πλαισίου για την ανάπτυξη νέων παιδαγωγικών και ερευνητικών πρακτικών στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, που να χαρακτηρίζονται από μια ηθική, εμπειρική, επιστημολογική και παιδαγωγική μετατόπιση της εστίασης του ενδιαφέροντος και της προσοχής από τον ανθρώπινο αποκλειστικά παράγοντα, στα σχεσιακά δίκτυα ανθρώπινων και πέρα-από-των-ανθρώπινων στοιχείων και ποιοτικών χαρακτηριστικών ενός τόπου. Μέσα από τον σχεδιασμό, την υλοποίηση και τη διερεύνηση παιδαγωγικών δραστηριοτήτων που βασίζονται στο πλαίσιο αυτό αποτελώντας μια σειρά από δημιουργικούς παιδαγωγικούς «πειραματισμούς», εστίασα το παιδαγωγικό και ερευνητικό μου ενδιαφέρον στις παιδαγωγικές συναντήσεις που είχαν τα παιδιά/μαθητές με οντότητες και υλικότητες του τόπου τους. Στόχο μου αποτέλεσε η ανάδειξη και καλύτερη κατανόηση της περιβαλλοντικής εμπειρίας και μάθησης των παιδιών μέσα από τη βιωματική επαφή και σχέση τους με τη φύση, επιδιώκοντας επίσης να εξετάσω πρακτικά και ερευνητικά πώς το πλαίσιο αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες, συμβατές και με νόημα παιδαγωγικές και ερευνητικές προσεγγίσεις στον χώρο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Αντλώντας έμπνευση από τη φιλοσοφική «εργαλειοθήκη» (toolbox) των Gilles Deleuze & Felix Guattari, έθεσα σε λειτουργία την εννοιολογική σύλληψη της «συναρμογής» (assemblage), καθώς και τις έννοιες «εν τω γίγνεσθαι» (becoming), «συν-κινησιακή ενέργεια/ αποτύπωμα» (affect), «απο-εδαφοποίηση» (deterritorialisation) και «γραμμές (δια)φυγής» (lines of flight), μεταξύ άλλων. Η παρούσα παιδαγωγική και ερευνητική μου προσπάθεια σε αυτή τη διδακτορική διατριβή μετουσιώνεται έτσι σε μια «έρευνα-(ως)-συναρμογή» (research-(as)-assemblage), ή με τους όρους που επιχειρώ προσωπικά να εισάγω, σε μια «κοσμωσιογράφηση», δηλαδή μια χαρτογράφηση της «ώσμωσης», με άλλα λόγια της αλληλεπίδρασης των στοιχείων του κόσμου αυτού, ή αλλιώς της «κόσμωσης» (κόσμος+ώσμωση) ανθρώπων και τόπων. Τέσσερα είδη βιωμάτων αναδύθηκαν από τις υβριδικές συναρμογές ανθρώπων και τόπων μέσα από την «πολυμορφική κοσμωσιογράφηση» που πραγματοποίησα, μέσα από τη συνάντηση της DeleuzoGuattarian νεοματεριαλιστικής οντολογίας με το εμπειρικό υλικό που δημιούργησαν άνθρωποι και τόποι, σε αυτό το ταξίδι που μας έδωσε την ευκαιρία να πραγματοποιήσουμε η διδακτορική αυτή προσπάθεια. Τα προϊόντα της έρευνας εμπερικλείουν το δυναμικό της απελευθέρωσης «γραμμών (δια)φυγής» προς τη διαμόρφωση μιας Παιδαγωγικής των Συναρμογών της «Κόσμωσης» για τα παιδιά/ανθρώπους «που-είναι-να-έρθουν». Η εν λόγω έρευνα επεδίωξε να αποτυπώσει την ιδιαιτερότητα και τον πλούτο των διαφορετικών «συναρμογών παιδιών/μαθητών και τόπων», παράγοντας συνειδητά μια μερική, αλλά πλαισιοθετημένη γνώση των παιδαγωγικών συναντήσεών τους με τον τόπο (Haraway, 2016). Έτσι, τα ευρήματα της έρευνας προσφέρουν μια δέσμη ιδεών, ερωτημάτων και προτάσεων για το πώς μπορεί ο σχεδιασμός ενός προγράμματος σπουδών στην ΠΕ για παιδιά/μαθητές Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης να συμπεριλάβει στη μαθησιακή διεργασία και στην εκπαιδευτική πρακτική τον ανθρώπινο και τον μη-ανθρώπινο κόσμο από κοινού, σε ένα ενιαίο δόμημα («συναρμογή»). Κλείνοντας, η έρευνα αυτή αποτελεί μια πρόσκληση σε εκπαιδευτικούς/ερευνητές να αναγνωρίσουν τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η υλικότητα του κόσμου στις παιδαγωγικές τους πρακτικές για την παραγωγή νέας γνώσης στους μαθητές. Επιδιώκει να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να μεταθέσουν το βάρος της διδασκαλίας τους από τον αφαιρετικό και θεωρητικό τρόπο σκέψης και τη δηλωτική γνώση προς ένα πλαισιοθετημένο περιβάλλον μάθησης, κατανοώντας τη δυναμική του σχεδιασμού της μαθησιακής διεργασίας ως μιας κοινωνικο-υλικής και ενσώματης πρακτικής που θα αποτελέσει χώρο πρό(σ)κλησης, διερεύνησης και ανακάλυψης νέων πραγματικοτήτων, με τις οποίες οι μαθητές θα μπορούν να πειραματιστούν, να στοχαστούν και να μοιραστούν εμπειρίες και γνώσεις. Ταυτόχρονα, σε μεθοδολογικό επίπεδο, η έρευνα αυτή χαρακτηρίζεται από μια καινοτόμο ματιά στην ερευνητική πρακτική, με τη συνύφανση φιλοσοφίας και μεθοδολογίας έρευνας.