Αυτοτελή εγκώμια πόλεων κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο υπό το πρίσμα της προγενέστερης παράδοσής τους

Abstract

In this thesis I examine, from the perspective of their older rhetorical tradition, the seven independent city praises attested to the Late Byzantine period. They are the Ἐγκώμιον εἰς τὴν μεγαλόπολιν Νίκαιαν by Theodore II Laskaris, the Νικαεύς logos by Theodore Metochites, the Βυζάντιος ἢ περὶ τῆς βασιλίδος μεγαλοπόλεως logos by Theodore Metochites, the incomplete [Ἐγκώμιον Κωνσταντινουπόλεως] by George Karbones, the Εἰς Τραπεζοῦντα λόγoς by Bessarion, the Τῇ Τραπεζοῦντι πόλει ἐγκωμιαστικὴ ἔκφρασις by Ioannes Eugenikos and the Ἐγκωμιαστικὴ ἔκφρασις Κορίνθου by the same author. The thesis consists of three parts: a) an introductory first part entitled “The Εpideictic Rhetoric from the Archaic to the Early Byzantine Period. A Short Survey”, b) a second main part entitled “The Configuration of the Genre of the Independent City Praises during Antiquity and its evolution till 1204” and c) a third main part entitled “The Independent City Praises of the Late Byzantine Period”.The introductory part, which includes the hitherto unshaped path of the Greek epideictic rhetoric from the archaic period to the 6th c. AD is presented and serves as the substrate and historical background to the second part of the thesis, where the presentation of the ancient tradition of the independent city praises is, for the first time, introduced. This specific tradition is based on both the group of encomiastic topoi for the cities attested in the embedded poetic and prose city praises of the archaic period till the early 6th c. AD, as well as the five distinct performative stages constituting the transition from the embedded to the non embedded city praises. Those stages are a) the Athenian funeral orations and the mainly deliberative panegyrical orations of the 5th and 4th c. BC, b) the prose encomia delivered in the rhetorical contests of the Hellenistic panegyreis, c) the increased prose encomia that were delivered in the rhetorical contests and in the public rhetorical epideixeis that took place in the cities of the early Roman Empire, to d) the revival of the from now on exclusively encomiastic panegyrical speeches with the middle 2nd c. AD Panathenaikos by Aelios Aristides being the most typical example, to e) the final formation of the genre as attested in the Antiochikos by Libanios, who was the first to combine the instructions of the late 3rd c. AD Menander the Rhetor on “how to praise the cities“ and on the patrioi logoi.In the third part of the thesis, according to the conclusions of the second part, I have selected the aforementioned Menandrean instructions as the best analytical tools for the seven Late Byzantine independent city praises, according to which relevantoutlines were identified. The resemblances and differences from the specific guidelines were used to clarify the purposes of the encomiasts. That is to say, what the rhetors wanted to reveal or conceal regarding their cities and whether it served their own ultimate goals or the collective targets and the priorities of the community.The originality and the usefulness of the present study depends on two points: a) the as far as possible more complete investigation of the less studied genre of the independent city praises, which extends from Late Antiquity to Late Byzantium and b) the deeper analysis of the seven also less examined Late Byzantine independent city encomia in light of specific rhetorical and generic criteria.

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η εξέταση με γνώμονα την προγενέστερή τους παρεμφερή ρητορική παράδοση των επτά αυτοτελών εγκώμια πόλεων που μας σώζονται από την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Πρόκειται για το Ἐγκώμιον εἰς τὴν μεγαλόπολιν Νίκαιαν του Θεόδωρου Β´ Λάσκαρι, τον Νικαέα λόγο του Θεόδωρου Μετοχίτη, τον Βυζάντιον ἢ περὶ τῆς βασιλίδος μεγαλοπόλεως λόγο του Θεόδωρου Μετοχίτη, το ημιτελώς σωζόμενο [Ἐγκώμιον Κωνσταντινουπόλεως] του Γεώργιου Καρβώνη, τον Εἰς Τραπεζοῦντα λόγον του Βησσαρίωνα, την Τῇ Τραπεζοῦντι πόλει ἐγκωμιαστικὴν ἔκφρασιν του Ιωάννη Ευγενικού και την Ἐγκωμιαστικὴν ἔκφρασιν Κορίνθου του Ιωάννη Ευγενικού.Η εργασία αποτελείται από τρία μέρη: α) ένα πρώτο εισαγωγικό με τίτλο «Η επιδεικτική ρητορική από την αρχαϊκή μέχρι και την πρώιμη βυζαντινή εποχή: μία σύντομη επισκόπηση», β) ένα δεύτερο κύριο με τίτλο «Η διαμόρφωση του είδους των αυτοτελών εγκωμίων πόλεων στην αρχαιότητα και η εξέλιξή του μέχρι το 1204» και γ) ένα τρίτο κύριο μέρος με τίτλο «Τα αυτοτελή εγκώμια πόλεων της ύστερης βυζαντινής περιόδου».Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει το διάγραμμα της ιστορίας της ελληνικής επιδεικτικής ρητορικής από τους αρχαϊκούς χρόνους μέχρι και τον 6ο αι. μ.Χ. και εκτός του ότι κλείνει ένα σημαντικό κενό της βιβλιογραφίας λειτουργεί παράλληλα ως υπόστρωμα και ως ιστορικό πλαίσιο για το δεύτερο μέρος της διατριβής.Στο δεύτερο μέρος εξετάζονται για πρώτη φορά τα αυτοτελή εγκώμια πόλεων της ύστερης αρχαιότητας ως ξεχωριστό είδος της επιδεικτικής ρητορικής και ως το αποτέλεσμα μίας μακράς μεταβατικής πορείας που διαρθρώθηκε στα εξής πέντε στάδια: α) το στάδιο των αθηναϊκών επιταφίων και των πανηγυρικών λόγων του 5ου και 4ου αι. π.Χ., β) το στάδιο των λογικῶν ή καταλογάδην εγκωμίων πόλεων, που εκφωνούνταν στους ρητορικούς διαγωνισμούς των πανηγύρεων της ελληνιστικής εποχής, γ) το στάδιο του πληθωρισμού των εγκωμίων πόλεων λόγω της αύξησης των ρητορικών διαγωνισμών καθώς και των ρητορικών ἐπιδείξεων-ἀκροαμάτων κατά την αυτοκρατορική περίοδο, δ) το στάδιο της αναβίωσης των αμιγώς εγκωμιαστικών πλέον παναθηναϊκών πανηγυρικών με κύριο δείγμα τον Παναθηναϊκόν του Αίλιου Αριστείδη και ε) το στάδιο της τελικής διαμόρφωσης του είδους των αυτοτελών εγκωμίων πόλεων μέσα από τον Ἀντιοχικόν του Λιβάνιο.Στο τρίτο μέρος της παρούσας εργασίας αξιοποιούνται τα πορίσματα του δεύτερου μέρους, προκειμένου να αναλυθούν τα επτά σωζόμενα αυτοτελή εγκώμια πόλεων της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Αρχικά προτάσσονται από τρία υποκεφάλαια για κάθε λόγο, όπου περιλαμβάνονται α) πληροφορίες για τους συντάκτες των εγκωμίων και την εποχή τους, β) στοιχεία για τη χειρόγραφη παράδοση, τις εκδόσεις και τη χρονολόγηση και γ) η απόδοση του νοήματος ή η μετάφραση των παραπάνω κειμένων για τις περιπτώσεις που δεν υπάρχει ικανοποιητική ελληνική μετάφραση. Στη συνέχεια ακολουθεί η παράθεση της ακριβούς δομής του κάθε κειμένου με βάση τις μενάνδρειες οδηγίες για το Πῶς χρὴ πόλεις ἐπαινεῖν και για τους πατρίους λόγους και εντοπίζονται οι ομοιότητες και κυρίως οι αποκλίσεις από τις προδιαγραφές του Μενάνδρου.Σκοπός είναι μέσα κυρίως από τις διαφορές να αποσαφηνιστούν οι απώτερες σκοπιμότητες των εγκωμιογράφων. Με άλλα λόγια στο πλαίσιο της ερμηνευτικής προσέγγισης των επτά αυτών - εκτενών ως επί το πλείστον - κειμένων επιδιώκεται να δειχθεί τι ήθελαν να προβάλουν ή να αποσιωπήσουν σε σχέση με τις πόλεις τους οι ρήτορες και για ποιο λόγο, είτε επρόκειτο για την εξυπηρέτηση των δικών τους απώτερων επιδιώξεων είτε για την εξυπηρέτηση των συλλογικών στόχων και των προτεραιοτήτων της κοινότητας.Τέλος, η πρωτοτυπία και η χρησιμότητα της παρούσας εργασίας έγκειται στα εξής δύο σημεία: α) στην όσο το δυνατόν πιο πλήρη συνολική ανάδειξη του ελάχιστα μελετημένου είδους των αυτοτελών εγκωμίων πόλεων, το οποίο εκτείνεται από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι και την ύστερη βυζαντινή εποχή και β) στη σε βάθος ανάλυση των συγκεκριμένων επίσης ελάχιστα μελετημένων επτά υστεροβυζαντινών κειμένων με ρητορικά-ειδολογικά κριτήρια.