Μουσεία και άτομα με ολική ή μερική απώλεια όρασης: ζητήματα πρόσβασης και αξιοποίησης μουσείων στην εκπαίδευση των παιδιών με σοβαρά προβλήματα όρασης

Abstract

This doctoral thesis is an interdisciplinary study in Museum Education and Special Education which explores the terms and conditions of access for individuals with visual disabilities to museums. The theoretical origins of this study include issues such as the defense of all people’s right for access to culture and education and the recognition that access to culture and education is one of the most important parameters of education and social inclusion. The discussion about access to culture reveals also the role of education and the relationship between education and culture since access to culture is a crucial factor for the education and social inclusion and at the same time the role of education is crucial for access and cultural participation. Considering the role of educational opportunities and choices of access and participation in museums, which are important factors for the shaping of individuals' relationship with the museum, the multidimensional nature of access, the interdependency of barriers to access, the reciprocal relationship between education and culture in the context of holistic approach of access to cultural goods, this study focuses on schoolchildren -and future adults- with visual disabilities and on factors which affect their access and relationship with the museum during their school life. The research is based on the collection of quantitative and qualitative data from schools and teachers of Special Education and from Archaeological Museums which are the most important category of museums in Greece. The research results revealed that despite the important steps towards access and participation in museums, there are still significant limitations for individuals with visual disabilities in museums. Furthermore, the results of the research revealed the complexity of access to museums but also of educational access and participation of schoolchildren with visual disabilities in aspects of school life such as visits in museums. Access and participation of children with visual disabilities to museums during their school life is determined by a variety of parameters regarding the context of museums and schools: their structure; the infrastructures availability; the attitudes; the level of awareness and knowledge about disability, access and Museum Education. Without ignoring the institutional differences between school and museum, the present study revealed and confirmed the necessity for a systematic and systemic approach of access in the basis of the principles of the disability social model, the universal design and the universal design for learning with respect to diversity. Access and improvement of people’s participation in general and also of schoolchildren with visual disabilities to culture and education has to be an ongoing process which presupposes changes to the philosophy and function of different institutions in many levels, long term planning and a systematic cultural and educational policy in order to achieve equal opportunities for all.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποτελεί μια διεπιστημονική μελέτη στους τομείς της Μουσειακής Εκπαίδευσης και της Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης και διερευνά τις προϋποθέσεις πρόσβασης των ατόμων με σοβαρά προβλήματα όρασης στα μουσεία, στις δράσεις και στα πολιτιστικά αγαθά που αυτά διαχειρίζονται. Οι θεωρητικές αφετηρίες της παρούσας μελέτης συνδέονται με βασικές παραδοχές όπως η προάσπιση του δικαιώματος όλων των ανθρώπων στον πολιτισμό και στην εκπαίδευση και ότι η πρόσβαση στον πολιτισμό αποτελεί σημαντική παράμετρο εκπαίδευσης και κοινωνικής ένταξης. Η συζήτηση για την πρόσβαση στον πολιτισμό, ωστόσο, αναδεικνύει και τον ρόλο της εκπαίδευσης αλλά και τη σχέση μεταξύ εκπαίδευσης και πρόσβασης στον πολιτισμό. Ο ρόλος της πρόσβασης στον πολιτισμό είναι σημαντικός για την ή στην εκπαίδευση και την κοινωνική ένταξη γενικότερα των ατόμων συμπεριλαμβανομένων και των ατόμων με αναπηρίες και ταυτόχρονα ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι καθοριστικής σημασίας παράγοντας για την ουσιαστική πρόσβαση στον πολιτισμό. Λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία των εκπαιδευτικών ευκαιριών και επιλογών πρόσβασης και συμμετοχής στο χώρο των μουσείων που μπορούν να αποτελούν σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της σχέσης των ατόμων με τα μουσεία, την πολυδιάστατη φύση της πρόσβασης, την αλληλεξάρτηση των φραγμών πρόσβασης, την αμφίδρομη σχέση εκπαίδευσης και πολιτισμού, τον ρόλο του σχολείου, των εκπαιδευτικών αλλά και των πολιτιστικών φορέων στο πλαίσιο μιας ολιστικής προσέγγισης της πρόσβασης στα πολιτιστικά αγαθά των μουσείων, η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στον μαθητικό πληθυσμό με αναπηρίες όρασης και στις αφετηρίες της σχέσης των παιδιών και αυριανών ενηλίκων με αναπηρίες όρασης με το μουσείο. Η έρευνα στηρίζεται στη συλλογή και την επεξεργασία ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων από το χώρο του σχολείου και συγκεκριμένα από εκπαιδευτικούς Ειδικής Αγωγής αλλά και από το χώρο των μουσείων και συγκεκριμένα από τα Αρχαιολογικά Μουσεία που αποτελούν την πιο σημαντική κατηγορία μουσείων της χώρας μας. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι παρά τις αξιόλογες πρωτουβουλίες για την πρόσβαση και τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρίες στα πολιτιστικά αγαθά και στις δράσεις των μουσείων, υπάρχουν ακόμα σημαντικοί περιορισμοί για τα άτομα και τους μαθητές με σοβαρά προβλήματα όρασης. Επιπλέον, ανέδειξαν την πολυπλοκότητα της πρόσβασης στο χώρο των μουσείων αλλά και της εκπαιδευτικής πρόσβασης και συμμετοχής των μαθητών με αναπηρίες όρασης σε πτυχές της σχολικής ζωής όπως οι επισκέψεις σε μουσεία καθώς οι δυνατότητες αυτές καθορίζονται από ένα σύνολο παραμέτρων που συνδέονται με ζητήματα πλαισίου, οργάνωσης, υποδομών, γνώσης και αντιλήψεων τόσο από την πλευρά του μουσείου όσο και από την πλευρά του σχολείου. Χωρίς να αγνοούνται οι θεσμικές διαφορές μουσείου και σχολείου, τα παραπάνω αναδεικνύουν και επιβεβαιώνουν την αναγκαιότητα μιας συστηματικής και συστημικής προσέγγισης της έννοιας της πρόσβασης και της συμμετοχής στη βάση των αρχών της κοινωνικής προσέγγισης της αναπηρίας, του καθολικού σχεδιασμού, του καθολικού σχεδιασμού της μάθησης με σεβασμό στη διαφορετικότητα για την επίτευξη κοινών στόχων όπως η πρόσβαση στον πολιτισμό, η εκπαίδευση και η ισότιμη κοινωνική συμμετοχή. Η πρόσβαση, η ενίσχυση και η βελτίωση της συμμετοχής των ατόμων με αναπηρίες γενικότερα αλλά και των μαθητών με αναπηρίες όρασης στον πολιτισμό και στην εκπαίδευση θα πρέπει να είναι μία συνεχής διαδικασία με αλλαγές στη φιλοσοφία και την οργάνωση διαφορετικών θεσμών και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό στο πλαίσιο μιας συστηματικής πολιτικής πολιτισμού και εκπαίδευσης που θα παρέχει ίσες ευκαιρίες συμμετοχής σε όλους.