Πόλεμος, έθνος, τάξη και σοσιαλισμός στα τετράδια της Ακροναυπλίας

Abstract

On the outbreak of WWII, Trotskyism in Greece was officially represented by two organizations, recognized by the Fourth International, all the leading members of which were incarcerated in the prison of Akronafplia. One of those was EOKDE (United Organization of Internationalist Communists of Greece), headed by Pantelis Pouliopoulos, and the other was KDEE (Internationalist Communist Union of Greece) headed by Agis Stinas. Under such dire circumstances, the two organizations commenced a debate, with the aim of becoming unified. This “unification debate” lasted for two years, came to no success, and was documented in handwritten files which, along with the internal documents of each organization, constitute the material coded as the Akronafplia Notebooks, which is kept today in ELIA (Greek Literary and Historical Archive).Those files preserve a controversy within the Greek Fourth International movement, during the crucial, according to their own theoretical positions, circumstance of war. This document, controversial by default, reflects a vivid confrontation. Yet, in the perspective of this research project, the unification debate, besides being a political and historical document, also constitutes a manifestation of a broader phenomenon, since it records the ideological perception of an historical moment. In the context of such an approach of the unification debate as an ideological record, the concept of ideology is limited to its modern version. According to this starting point, ideologies and their abstractions in modernity give meaning to circumstances and attempt to modify them to their own ends.In the case of the unification debate, the attribution of meaning to the historical moment by the two Greek Trotskyite organizations, both of them focusing on the cause of the world revolution, meant a constant reductionism towards the ultimate goal. Yet, such a focus trapped both the organizations into their intention not to engage directly in the current war effort, as they perceived it. Thus, the Notebooks become a challenge for research and interpretation, precisely because they constitute a privileged arena for the confrontation of the Fourth-International abstractions with their wartime context. This thesis examines, in an ideologically neutral framework, the content of the unification debate, and attempts to reconstruct and interpret its perspective.The research is articulated in four parts. In the first three, the sixteen notebooks containing the surviving files are examined and dated. The management of that material raises several methodological problems, regarding its inevitable repetitiveness and its own taxonomical peculiarities which sometimes force the transgression of temporal sequences for the sake of conceptual coherence. In the first part, the starting positions of the two organizations are presented. Part two is concerned with their direct engagement in the debate through their contemporaneous articles. The third part concerns the rest of the files and the political and organizational conclusion of the debate. Finally, part four summarizes the unification debate and highlights the explicit and implicit theoretical positions on which it was based.In the context of such an approach, the thesis presents the way in which the condition of incarceration, the abstract nature of the bipolar of “capitalism or socialism”, the focus on world revolution, the conceptual limits of the language of the Fourth International, the dynamics of the confrontation, and the purposeful optimism, finally led to introversion and fuelled a certain rationale, which came to be added to the personal commitment and faith to scenarios and assumptions that were never fulfilled. Thus, both organizations seem to have been attempting to force their abstractions on their very experience, which of course resistsed and belied them. In the confrontation of the orderly theoretical prescription with the much richer –and, in the perspective of the debate, irregular– historical moment, with no possibility to renew their theoretical tools, the imprisoned Greek Fourth-Internationalists remained bound to their ideological consistency before the unforeseeable wartime reality.

Την εποχή που ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο τροτσκισμός στην Ελλάδα περιελάμβανε, σε επίπεδο επίσημης πολιτικής παρουσίας, δύο αναγνωρισμένες από την Τέταρτη Διεθνή οργανώσεις, των οποίων τα ηγετικά στελέχη κρατούνταν όλα στις φυλακές της Ακροναυπλίας. Επρόκειτο αφενός για την ΕΟΚΔΕ (Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας) με επικεφαλής τον Παντελή Πουλιόπουλο και αφετέρου για την ΚΔΕΕ (Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση Ελλάδας) με ηγέτη τον Άγη Στίνα. Σε αυτήν την αντίξοη συνθήκη οι δύο οργανώσεις ξεκίνησαν μια συζήτηση με στόχο την ενοποίησή τους. Η λεγόμενη «ενοποιητική συζήτηση» διήρκεσε σχεδόν δύο χρόνια, αποβαίνοντας τελικά ατελέσφορη και καταγράφηκε σε χειρόγραφα δελτία, τα οποία, μαζί με τα εσωτερικά δελτία της πρώτης από αυτές, συναπαρτίζουν το υλικό που έχει κωδικοποιηθεί ως τα Τετράδια της Ακροναυπλίας και σήμερα βρίσκεται στο ΕΛΙΑ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο). Τα συζητητικά δελτία διασώζουν μια διένεξη στο εσωτερικό του ελληνικού τεταρτοδιεθνισμού στην, κρίσιμη για τις θεωρητικές του παραδοχές, συγκυρία του πολέμου. Σε αυτό το, συγκρουσιακό εν τη γενέσει του, ντοκουμέντο αποτυπώνεται μια ζωντανή αντιπαράθεση. Ωστόσο, στην οπτική του παρόντος ερευνητικού εγχειρήματος η ενοποιητική συζήτηση, πέρα από πολιτικό και ιστορικό ντοκουμέντο, συνιστά ταυτόχρονα ιδιαίτερη εκδήλωση ενός γενικότερου φαινομένου, καθώς αποτυπώνει την ιδεολογική πρόσληψη μιας ιστορικής συγκυρίας. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης της ενοποιητικής συζήτησης ως ιδεολογικής καταγραφής, η έννοια της ιδεολογίας περιορίζεται στη νεοτερική της εκδοχή. Σύμφωνα με αυτήν την αφετηριακή παραδοχή οι νεοτερικές ιδεολογίες, με τις αφαιρέσεις τους, δίνουν νόημα στις καταστάσεις και επιχειρούν να τις τροποποιήσουν κατά το δικό τους η καθεμιά δοκούν.Στην περίπτωση της ενοποιητικής συζήτησης, η νοηματοδότηση της συγκυρίας από τις δύο ελληνικές τροτσκιστικές οργανώσεις, με την στοχοπροσήλωση στην υπόθεση της παγκόσμιας επανάστασης, συνεπαγόταν τον συνεχή αναγωγισμό προς έναν απώτερο στόχο. Η στοχοπροσήλωση όμως αυτή τελικά εγκλώβισε τις ίδιες τις οργανώσεις στην πρόθεση να απέχουν από οποιαδήποτε άμεση εμπλοκή στο τρέχον πολεμικό διακύβευμα όπως οι ίδιες το αντιλαμβάνονταν. Σε τέτοιο πλαίσιο τα Τετράδια συνιστούν μια ερευνητική πρόκληση επειδή ακριβώς αποτελούν προνομιακό πεδίο εκδήλωσης της αναμέτρησης των τεταρτοδιεθνιστικών αφαιρέσεων με το πολεμικό τους συγκείμενο. Στην διατριβή ερευνάται, χωρίς αξιολογικές κρίσεις ή μέριμνες δικαίωσης ή καταδίκης, το περιεχόμενο της ενοποιητικής συζήτησης και επιχειρείται μια ερμηνευτική ανασύσταση της οπτικής που την διέπει. Το ερευνητικό εγχείρημα διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη. Στα τρία πρώτα εξετάζονται τα δεκαέξι τετράδια που περιλαμβάνουν τα σωζόμενα δελτία, με την ομαδοποίησή τους να συνιστά ταυτόχρονα μια απόπειρα περιοδολόγησης του αρχειακού υλικού. Η διαχείριση του υλικού αυτού εγείρει αρκετά μεθοδολογικά προβλήματα, τα οποία αφορούν στην αναπόφευκτη επαναληπτικότητα που το χαρακτηρίζει αλλά και στις δικές του ταξινομητικές ιδιαιτερότητες, που ενίοτε επιβάλλουν την παραβίαση της χρονικής του ακολουθίας χάριν της νοηματικής συνάφειας. Στο πρώτο μέρος παρατίθενται οι αφετηριακές θέσεις των δύο οργανώσεων. Το δεύτερο μέρος ασχολείται με την άμεση εμπλοκή τους στην συζήτηση μέσα από την επικαιροποιημένη αρθρογραφία τους. Το τρίτο μέρος αφορά στα δελτία που ολοκληρώνουν το υλικό, τα οποία έχουν γραφεί μετά την έναρξη του πολέμου, καθώς και στον πολιτικό και οργανωτικό απολογισμό της συζήτησης. Τέλος, στο τέταρτο μέρος συνοψίζεται η ενοποιητική συζήτηση και αναδεικνύονται οι ρητές αλλά και άρρητες θεωρητικές παραδοχές στις οποίες βασίζεται.Στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης, η διατριβή παρουσιάζει πως ακριβώς η συνθήκη του εγκλεισμού, η αφηρημένη φύση του δίπολου «καπιταλισμός ή σοσιαλισμός», η στοχοπροσήλωση στην παγκόσμια επανάσταση, τα νοηματικά όρια της τεταρτοδιεθνιστικής γλώσσας, η δυναμική της αντιπαράθεσης και η εμπρόθετη αισιοδοξία οδηγούν τελικά σε εσωστρέφεια και τροφοδοτούν μια λογική, στην οποία έρχεται να προστεθεί η προσωπική δέσμευση και η πίστη σε σενάρια και υποθέσεις που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ. Έτσι, αμφότερες οι οργανώσεις δείχνουν να επιχειρούν να επιβάλλουν τις αφαιρέσεις τους επί της ίδιας τους της εμπειρίας που βεβαίως συνεχίζει να αντιστέκεται σε αυτές και να τις διαψεύδει. Σε μια αναμέτρηση της εύτακτης θεωρητικής προδιαγραφής με την κατά πολύ πλουσιότερη - και υπό το πρίσμα της συζήτησης ακανόνιστη - ιστορική συγκυρία, χωρίς την δυνατότητα να ανανεώνουν τα εργαλεία της σκέψης τους, οι έγκλειστοι Έλληνες τεταρτοδιεθνιστές παραμένουν δεσμευμένοι στην ιδεολογική συνέπεια ενόψει της απροδίκαστης πολεμικής πραγματικότητας.