Η υγειονομική περίθαλψη κατά την ένοπλο φάση του μακεδονικού αγώνος (1904-1908) και η δράση των εφέδρων και μόνιμων αξιωματικών του υγειονομικού που συμμετείχαν στον μακεδονικό αγώνα

Abstract

During the armed phase of the Macedonian Struggle (1904-1908), an undeclared guerilla war took place between Greeks, Bulgarians and Turks. The sanitary services had to face several difficulties, such as the secrecy of medical attendance and transport. The battle injuries had serious problems on accessing the Sanitary Services, which were not always available. The special climatologie conditions combined with the poor hygiene ofthe Macedonian people, were additional predicaments. The personnel that shouldered this demanding mission were doctors, pharmacists, veterinary surgeons, nurses and empirics. All these, teamed up with single fighters or civilians in some cases. Doctors were well trained mainly in European countries. They participated in community’s life and education. Undoubtedly doctors were eminent members ofthe society in the Ottoman Empire. So, they helped not only by providing sanitary services, but by upraising the national morale of the locals who were the target of the Bulgarian propaganda too. The mentioned kind of help that doctors offered many times could not be distinguished. The pharmacists offered in the same double level. Secret meetings and exchange of information took place in the pharmacies, as well as drugs’ making and trading. Nursing was a duty of trained nurses, guerrillas, monks, villagers or women who accommodated patients or injured. Usually doctors trained the staffthat had nursing duties. The great number of empirics in Macedonia, at that era, cooperated in this medical effort. As there was a shortage of sanitary material and many problems occurred on accessing the Sanitary Services, health casualties were mostly transported to free Greece’s hospitals. Troubles and failures in adventurous transportations are mentioned in Macedonian Struggle’s fighters’ memoirs. Greek fighters, sometimes disguised, used railways, wagons and stretchers in their transportations. From the 1904’s primitive situation the Greek’s side Sanitary Service improved its organization and effectiveness in 1908. In diplomatic sources a second category of medical transportations is found. Patients or injured Macedonians, people who did not entered in the armed Struggle, were transported to Greece. This category of transportations was very important in morale’s upraise and to gain the trust of locals with no steady national identity. Malaria was the major medical problem, especially for the fighters of Giannitsa Lake, the famous “Baltos”, who also suffered from rheumatisms. In Western Macedonia, a mountainous territory, the continental climate made hard the living conditions, especially in winter. Generally, the guerillas outdoors living and the impropernutrition and clothing caused serious problems in men’s health. The surgical cases (wounds from guns, fractures, twists, inguinal hernia, bums etc.) were very often well treated. For malaria’s treatment (the major problem for internal medicine) quinine was prescribed, even with a preventive rationale. Rheumatisms and trophy poisonings had no effective treatment. It should be mentioned that there were many psychiatric disorders, having no therapy, at that time. The forensic medicine was important, as torturing and killings were extremely often. Greeks medical officers, lifers or reservists, took part in the Macedonian Struggle. They were responsible for doing sanitary preparations of the guerilla groups, for facing up the health casualties, for organizing the locals or even spying. Sometimes they joined the guerilla groups as simple fighters or as captains. Argirios Kitanos, Ioannis Papabasiliou, David Siakki, Aggelos Sakelariou and Georgios Tobras are the most significant. A revealing role was played by army doctors of the infantry units of the borders and by the doctors that constituted the Highest Army Sanitary Commission in Athens. The memorable personal processes enlighten the military and scientific actions undertaken of the whole Greek Army Medical Corp. Till today, the term Macedonian Struggle is covered from the triple: priest, teacher and fighter. Now doctor, (specifically the medical military officer), comes to take his place next to them, a place that belongs to him. Till today the Greek Army’s Sanitary Service was qualified for an excellent function at the war of 1897 between Greece and Turkey and at the Balkan Wars (1912-13). Now, the Greek Army Medical Corp can be qualified for its offer in the Macedonian Struggletoo.

Κατά την ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908), διεξήχθη ένας ακήρυκτος ανταρτοπόλεμος εναντίον Βουλγάρων και Τούρκων. Η υγειονομική περίθαλψη παρουσίασε ιδιαιτερότητες, όπως τη μυστικότητα στις διακομιδές και στις νοσηλείες και τις δυσχέρειες στην προσβασιμότητα και στη διαθεσιμότητα των υγειονομικών σχηματισμών. Οι ειδικές κλιματολογικές συνθήκες σε συνδυασμό με τη δυσχερή από πλευράς υγιεινής κατάσταση των μακεδονικών πληθυσμών, έπαιξαν επίσης σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση των δυσκολιών που έπρεπε να αντιμετωπιστούν. Το προσωπικό που επωμίστηκε το δύσκολο αυτό έργο ήταν ένα άθροισμα ιατρών,φαρμακοποιών, κτηνιάτρων, νοσηλευτών, εμπειρικών ιατρών οι οποίοι με τη βοήθεια των μαχητών, αλλά και του συνόλου των απλών Μακεδόνων έφεραν σε πέρας ένα σημαντικό υγειονομικό έργο.Οι καλά εκπαιδευμένοι, πολλές φορές στην Ευρώπη, ιατροί, με σημαντική συμμετοχή στα κοινοτικά και εκπαιδευτικά δρώμενα, με επιφανή θέση στην οθωμανική κοινωνία, βοήθησαν όχι μόνο σε επίπεδο παροχής υπηρεσιών υγείας, αλλά και στην τόνωση του εθνικού φρονήματος των γηγενών πληθυσμών οι οποίοι ήταν στόχος της βουλγαρικής προπαγάνδας. Όπως είναι φυσικό, αυτές οι δύο επιμέρους δραστηριότητες συχνά αλληλεπικαλύπτονταν ή αλληλοσυμπληρώνονταν. Οι φαρμακοποιοί συνεισέφεραν στο ίδιο, επίσης, διπλό επίπεδο, καθώς τα απαραίτητα φάρμακα κατασκευάζονταν και διακινούνταν σε φαρμακεία που πολλές φορές μετατρέπονταν σε επιτελικά κέντρα του Αγώνα. Τα νοσηλευτικά καθήκοντα άσκησαν εκπαιδευμένοι νοσηλευτές, αντάρτες, μοναχοί, απλοί χωρικοί ή γυναίκες οι οποίες φιλοξενούσαν τραυματίες αντάρτες. Όλοι αυτοί εκπαιδεύονταν ταχύτατα από τους ιατρούς του Αγώνα. Δεν είναι αμελητέα και η προσφορά των εμπειρικών ιατρών οι οποίοι ήταν αρκετοί τότε στη Μακεδονία. Με πολλές ελλείψεις σε υγειονομικό υλικό και με σοβαρές δυσκολίες πρόσβασης στα νοσηλευτικά ιδρύματα του μακεδονικού χώρου, ήταν αναμενόμενο οι διακομιδές να καταλήγουν συχνά σε νοσοκομεία στο τότε ελεύθερο ελληνικό κράτος. Μέσα από τα απομνημονεύματα και τις διηγήσεις των ιδίων των Μακεδονομάχων σκιαγραφείται μία όχι πάντοτε επιτυχής πορεία των διακομιδών προς μεγάλα αστικά κέντρα, με πολλές περιπέτειες και απώλειες. Μεταμφιέσεις, χρήση σιδηροδρόμου, κάρων, αυτοσχέδιων φορείων και των χειρών των ανταρτών εναλλάσσονταν ως μέσα διακομιδών. Ωστόσο στην πορεία του χρόνου, από την εμβρυϊκή οργάνωση του 1904 η ελληνική παράταξη με διαρκείς τροποποιήσεις και βελτιώσεις στις μεθόδους της έφθασε στην αποτελεσματική σε υγειονομικό επίπεδο χρονιά του 1908. Από τις προξενικές πηγές προκύπτει η ύπαρξη ενός άλλου ρεύματος διακομιδών το οποίο αφορούσε αμάχους τραυματίες ή και ασθενείς ακόμη οι οποίοι προσέτρεχαν στην ελληνική οργάνωση αναζητώντας βοήθεια ή σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν βασικά στελέχη στον Αγώνα. Η σημασία αυτού του δεύτερου ρεύματος ήταν εξίσου σπουδαία στην ανύψωση του ηθικού ων Ελλήνων της Μακεδονίας και σοβαρό πλεονέκτημα στη διεκδίκηση των αμφισβητούμενης εθνικής ταυτότητας κατοίκων. Σε επίπεδο συνθηκών υγιεινής ειδικά στη Δυτική Μακεδονία, το ορεινό έδαφος και το ηπειρωτικό κλίμα καθιστούσαν ιδιαίτερα δύσκολη τη διαβίωση ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες. Γενικά, η διαβίωση στην ύπαιθρο χώρα, η μη κατάλληλη διατροφή και ένδυση,στις αρχές του Αγώνα, αποτέλεσαν πρόβλημα για τα ελληνικά αντάρτικά σώματα. Σε μία κατά ιατρικές ειδικότητες εξέταση της υγειονομικής περίθαλψης προκύπτει μία μεγάλη συχνότητα χειρουργικών περιστατικών (τραυματισμοί από πυροβόλα όπλα, κατάγματα, διαστρέμματα, βουβωνοκήλες, εγκαύματα κ.ά.), τα οποία αντιμετωπίστηκαν σχετικά επιτυχώς. Στα παθολογικά περιστατικά δεσπόζει η ελονοσία με τη θεραπεία να είναι η συνεχής χορήγηση κινίνης και ακολουθούν οι αθεράπευτοι τότε ρευματισμοί και οι τροφικές δηλητηριάσεις. Αξιοσημείωτη είναι η ύπαρξη πολλών ψυχιατρικών διαταραχών που ουσιαστικά δεν επιδέχονταν θεραπείας. Οι ιατροδικαστικές πράξεις ήταν άφθονες, αφού φόνοι και βασανιστήρια γίνονταν σε καθημερινή σχεδόν βάση. Στο Μακεδονικό Αγώνα συμμετείχαν μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί του Υγειονομικού Σώματος του Ελληνικού Στρατού οι οποίοι εθελοντικά προσέφεραν στην υγειονομική προετοιμασία των ανταρτών, στην αντιμετώπιση των απωλειών υγείας, στην επιτέλεση οργανωτικών και κατασκοπικών καθηκόντων σε αστικά κέντρα της Μακεδονίας, ή ακόμη και με τη συμμετοχή τους σε αντάρτικά σώματα με ιδιότητα μαχητού, ακόμη και αρχηγού. Ο Αργύριος Κιτάνος, ο Ιωάννης Παπαβασιλείου, ο Δαυίδ Σιακκής, ο Άγγελος Σακελλαρίου και ο Γεώργιος Τόμπρας είναι οι πλέον διακριθέντες. Ειδική μνεία οφείλεται στους ιατρούς που υπηρέτησαν στην τότε ελληνοτουρκική μεθόριο και στους ιατρούς που από τα στρατιωτικά νοσοκομεία των Αθηνών και την Α.Σ.Υ.Ε., έδωσαν τη δική τους μάχη στα μετόπισθεν. Οι αξιομνημόνευτες προσωπικές διαδρομές αναδεικνύουν τη στρατιωτική και επιστημονική δράση του συνόλου του υγειονομικού σώματος. Αν μέχρι σήμερα τον όρο «Μακεδονικός Αγώνας» καλύπτει το τρίπτυχο παπάς-δάσκαλος-αντάρτης, έρχεται τώρα και ο ιατρός να καταλάβει τη θέση που του αξίζει, ειδικά ο υγειονομικός αξιωματικός. Κι αν το υγειονομικό σώμα λειτούργησε άψογα στον ατυχή πόλεμο του 1897, στους Βαλκανικούς Πολέμους και στη Μικρασιατική Εκστρατεία, έρχεται τώρα να καταλάβει τη θέση που του αξίζει και στην ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα.